Μεγαλώνοντας ανεξάρτητα και όχι «ανήμπορα» παιδιά...

    Της Έλενας Νταβλαμάνου*

«Θα φτιάξεις τη τσάντα μου; Θα κάνεις τα καθήκοντά...

μου; Θα πεις στη δασκάλα ότι ήμουν άρρωστος και δε μπόρεσα να διαβάσω; Θα μου φέρεις τα παπούτσια μου;» Αρκετά συχνά τα παιδιά ζητούν από τους γονείς να τα εξυπηρετούν. Για τα παιδιά αυτό είναι κάτι το φυσιολογικό, δεδομένου ότι εμπιστεύονται τους γονείς και έχουν ανάγκη την προσοχή και τη συνεισφορά τους. Τι γίνεται όμως όταν οι γονείς το παρακάνουν εξυπηρετώντας τα για τα πάντα και τι ακριβώς διδάσκεται και αντιλαμβάνεται το παιδί για τον εαυτό του όταν συμβαίνει αυτό επανειλημμένα; Μπορεί μ’ αυτόν τον τρόπο ένα παιδί να βρεθεί στη λανθασμένη κατάσταση της μαθημένης αβοηθησίας. Τι είναι όμως αυτό που ονομάζουν οι ειδικοί «μαθημένη αβοηθησία ή μαθημένη ανικανότητα;»

«Μαθημένη αβοηθησία» ονομάζεται στην ψυχολογία η κατάσταση ενός ανθρώπου που έχει μάθει να συμπεριφέρεται αβοήθητα, αδυνατεί να ανταποκριθεί ακόμα και αν υπάρχουν ευκαιρίες για να βοηθήσει τον εαυτό του. Η «Μαθημένη αβοηθησία» (Learned Helplessness) που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον ερευνητή ψυχολόγο Martin Seligman το 1967, σχετίζεται άμεσα με την πεποίθηση «δεν είμαι ικανός να κάνω κάτι» γιατί δεν είμαι αρκετά καλός, έξυπνος, ταλαντούχος. Πρόκειται δηλαδή για συμπεριφορά που καθοδηγείται από την πεποίθηση «δεν μπορώ». 

Πώς καλλιεργείται όμως αυτό το συναίσθημα στα παιδιά; Όλοι οι γονείς θέλουν να έχουν παιδιά ανεξάρτητα που να πιστεύουν στον εαυτό τους και στις ικανότητές τους και να μπορούν να αναλαμβάνουν τις ευθύνες τους. Ωστόσο, πολλοί γονείς ανατρέπουν τις πραγματικές τους προθέσεις ακόμα και ασυνείδητα, και ενισχύουν τα συναισθήματα «ανικανότητας» των παιδιών. Αρκετά συχνά, οι έντονοι ρυθμοί των γονιών έχουν σαν αποτέλεσμα να μην υπάρχει αρκετός χρόνος να σκεφτούν τι είναι αυτό που κάνουν και γιατί το κάνουν. Τα πιεσμένα ωράρια και οι άπειρες ευθύνες τους οδηγούν στη συνήθεια να κάνουν τα ίδια πράγματα χωρίς να σκέφτονται τι μπορούν και πρέπει να κάνουν τα παιδιά. Ακόμη και από κεκτημένη ταχύτητα είτε ή από καλή πρόθεση κάνουν τα πάντα για τα παιδιά τους, χωρίς να σκεφτούν τι μπορούν να κάνουν αυτά για την καθημερινότητά τους. 

Μήπως οι ίδιοι οι γονείς σπρώχνουν τα παιδιά στη μαθημένη αβοηθησία; 

Μήπως αντί να χρησιμοποιούν λέξεις ή φράσεις που χτίζουν την αυτονομία και την ανεξαρτησία, ο τρόπος που επικοινωνούν με τα παιδιά τους καλλιεργεί εντελώς το αντίθετο; Πόσο συχνά οι γονείς λένε στα παιδιά «Άσε, θα στο φέρω εγώ, θα το κάνω εγώ για σένα, θα το χειριστώ εγώ, θα έρθει κόσμος και μάζεψα τα πράγματά σου, αυτό είναι πολύ δύσκολο για σένα;»

Κάθε φορά που ένας ενήλικας κάνει για το παιδί πράγματα που μπορεί να κάνει από μόνο του, μεταφέρει το μήνυμα ότι ξέρει περισσότερα ή καλύτερα. Ακόμα και αν αυτή είναι η αλήθεια, τα παιδιά χρειάζονται και θέλουν να μάθουν να κάνουν τις επιλογές τους, να παίρνουν τις αποφάσεις τους και να κάνουν πράγματα μόνα τους. Όταν οι γονείς ή οι ενήλικες παρεμβαίνουν συνεχώς σε ευθύνες και δραστηριότητες των παιδιών, εμποδίζουν την ανάπτυξη και τη βελτίωση δεξιοτήτων που απαιτούνται στην ενήλικη ζωή. Αιτίες μπορεί να βρίσκονται στην παιδική ηλικία ενός ατόμου, στο οποίο δεν υπήρχαν σαφή όρια, κανόνες και συνέπειες και άρα δεν έμαθε πως μπορεί να ορίζει και να έχει τον έλεγχο των καταστάσεων.  

Εάν ένα παιδί έχει μεγαλώσει σε ένα περιβάλλον όπου του τα παρέχουν όλα, χωρίς καμία εξαίρεση, θα μάθει να μην αντέχει την αναμονή, να μην γνωρίζει πως να διαχειρισθεί την απογοήτευση. Σταδιακά θα νιώθει ότι δεν ξέρει τρόπους να διαχειρισθεί νέα δεδομένα, θα έχει μάθει να ζει σε μια γυάλα, άρα θα νιώθει ανασφαλής και αβοήθητος στον «έξω κόσμο».

Συνήθως οι γονείς που κάνουν πάρα πολλά για το παιδί τους το κάνουν υπερβολικά απαιτητικό. Όταν το παιδί ζητά συνεχώς πράγματα και σπεύδουν οι γονείς να τα ικανοποιήσουν αντί να το αφήσουν μόνο του να εξυπηρετήσει τον εαυτό του, τότε κατά πάσα πιθανότητα το παιδί θα αναπτύξει ένα ισχυρό αίσθημα ανικανότητας που θα το επιδεικνύει αργότερα σε πολλούς τομείς της ζωής του. Το παιδί αρχίζει και μαθαίνει ότι οι γονείς είναι αυτοί που θα του βρουν απαντήσεις και λύσεις σε οτιδήποτε, με αποτέλεσμα να παραιτείται από κάθε προσπάθεια. Στην πραγματικότητα όμως τα παιδιά είναι σε θέση και μπορούν να λύνουν πολλά πράγματα από μόνα τους. Μπορεί να χρειαστεί περισσότερη προσπάθεια από την πλευρά τους και λιγότερη εμπλοκή από τους γονείς, στο τέλος όμως θα μπορέσουν να τα καταφέρουν.

Όταν οι γονείς αναλαμβάνουν τα πάντα για τα παιδιά, είτε από ενοχή ή εξάντληση, είτε επειδή θέλουν απλά να γίνει η δουλειά πιστεύοντας πως αυτή είναι η εύκολη διέξοδος, δημιουργούν στα παιδιά εξάρτηση αντί για αυτονομία. Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς; Οι γονείς πρέπει και οφείλουν να επιτρέπουν και να ενθαρρύνουν τα παιδιά να κάνουν πράγματα από μόνα τους, ακόμα και αν κάνουν λάθη. Από την ηλικία των τριών ετών τα παιδιά μπορούν να ξεκινήσουν να εξυπηρετούν ως ένα βαθμό τον εαυτό τους και να συμμετέχουν στο σπίτι με τη βοήθεια των γονιών. Οι γονείς πρέπει να ενθαρρύνουν την αυτονομία και την ανεξαρτησία δείχνοντας στα παιδιά τι και πώς μπορούν να κάνουν κάτι, και να τα αφήνουν να διαχειρίζονται καταστάσεις μαθαίνοντας μέσα από την προσωπική τους εμπειρία.

Αν θέλουν να δουν μια συμπεριφορά, πρέπει να τη διδάξουν και να αφήσουν το παιδί να τη χρησιμοποιήσει δείχνοντάς του ποιες είναι οι προσδοκίες τους. Όταν έχει κάποιο πρόβλημα το παιδί, είναι σημαντικό οι γονείς να του δώσουν τη δυνατότητα να δει ποιες είναι οι επιλογές του και οι εναλλακτικές λύσεις. Η βοήθεια στο παιδί θα πρέπει να δίνεται με σκοπό να διδαχτεί και να μάθει μέσα από αυτήν. Η υπερπροστατευτικότητα αποτρέπει τη δημιουργία της αυτονομίας και της ευελιξίας στο να ξεπερνούν δυσκολίες και προβλήματα. Ουσιαστικά τα παιδιά μένουν χωρίς στήριξη, βυθισμένα σε ένα αίσθημα αποθάρρυνσης και ανικανότητας, ακόμα και αν οι γονείς πιστεύουν ότι πράττουν για το καλό του παιδιού. Οι γονείς πριν την ανάληψη οποιασδήποτε πρωτοβουλίας θα ήταν καλό να αναρωτιούνται «Μπορεί το παιδί μου να το κάνει από μόνο του αντί για μένα;». Το πιθανότερο είναι να διαπιστώσουν ότι η απάντηση είναι ένα μεγάλο και ηχηρό ναι!

Η Έλενα Νταβλαμάνου είναι Εκπαιδευτικός στο Δημοτικό Σχολείο «Saint Joseph» και  Συγγραφέας.